Trong thời đại công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) đang phát triển nhanh chóng, việc sử dụng hình ảnh do AI tạo ra để thay thế khuôn mặt diễn viên thật đang trở thành một xu hướng gây tranh cãi. Ý tưởng này có thể mang lại sự tiện lợi và linh hoạt, đặc biệt trong những trường hợp diễn viên vướng vào vấn đề pháp lý hoặc gặp phải trở ngại khách quan không thể tiếp tục tham gia vào các giai đoạn sản xuất còn lại. Tuy nhiên, khi xét dưới góc độ pháp lý và đạo đức nghề nghiệp, việc áp dụng công nghệ này không đơn giản chỉ là một cú nhấn nút render.
Theo quy định của Bộ luật Dân sự Việt Nam, hình ảnh cá nhân được coi là một quyền nhân thân bất khả xâm phạm. Việc sử dụng hình ảnh của một người phải có sự đồng ý rõ ràng, minh bạch và tự nguyện từ người đó. Sự đồng ý này không thể bị miễn trừ nếu nó diễn ra trong hoàn cảnh bị ràng buộc bởi pháp lý, dư luận hoặc áp lực xã hội. Điều này đặt ra câu hỏi về tính hợp pháp và đạo đức khi sử dụng hình ảnh của diễn viên mà không có sự cho phép rõ ràng của họ.
Một diễn viên đang tạm thời “ẩn danh” vì lý do pháp lý hoặc trở ngại khách quan, nếu nhà sản xuất công khai quảng bá việc sử dụng một phiên bản AI có gương mặt tương tự để thay thế nhân vật, nhằm mục đích phát hành phim và tránh áp lực dư luận, thì điều này có thể dẫn đến những hệ lụy phức tạp. Những “sự sáng tạo” tương tự, nếu không có chuẩn mực và giới hạn thích hợp, có thể tạo ra một xã hội phức tạp nơi mà ranh giới giữa người và công nghệ ngày càng mờ đi.
Theo Luật Sở hữu trí tuệ, diễn viên (“Người biểu diễn”) có quyền kiểm soát hình ảnh và vai diễn gắn liền với mình, cũng như bảo vệ sự toàn vẹn của hình tượng biểu diễn. Việc phóng tác, xuyên tạc, sửa đổi, cắt xén dưới bất kỳ hình thức nào mà không được sự đồng thuận tuyệt đối của họ có thể gây phương hại đến danh dự, uy tín của người biểu diễn và công chúng. Điều này cho thấy việc thay thế gương mặt bằng AI không đồng nghĩa với việc loại bỏ các ràng buộc pháp lý đối với quyền nhân thân của người biểu diễn.
Nghệ sĩ có quyền tài sản và quyền nhân thân đối với tác phẩm điện ảnh mà họ tham dự. Công nghệ có thể tạo ra bản sao giống đến 99% người thật, nhưng sự giống này lại tiềm ẩn rủi ro cao, đặc biệt khi hình ảnh được sử dụng trong các sản phẩm cho mục đích thương mại. Tại Hoa Kỳ, nhiều diễn viên nổi tiếng đã công khai phản ứng lại trước việc hình ảnh của mình bị tự tiện gán ghép thông qua công cụ AI. Ví dụ, minh tinh Scarlett Johansson đã khởi kiện một ứng dụng AI vì đã sử dụng hình ảnh của cô được tạo bằng công cụ AI trong một quảng cáo. Diễn viên Tom Hanks cũng từng phát hành khuyến cáo về việc sử dụng giọng nói của ông trong quảng cáo AI.
Cũng trong năm 2024, Tiểu bang California của Hoa Kỳ đã ban hành hai đạo luật quy định về việc sử dụng AI trong ngành công nghiệp biểu diễn. Cụ thể, đạo luật AB2602 yêu cầu phải ghi rõ trong hợp đồng về việc sử dụng AI để tái tạo hình ảnh của người biểu diễn. Đạo luật cũng yêu cầu diễn viên phải được đại diện bởi luật sư hoặc công đoàn trong các hợp đồng này. Điều này cho thấy sự cần thiết của việc sớm luật hóa quy định chuẩn mực hóa và giới hạn của việc ứng dụng công cụ trí tuệ nhân tạo trong hoạt động sáng tạo nghệ thuật.
Đạo đức nghề nghiệp cũng đặt ra vấn đề khi AI “hình nộm” có thể mô phỏng ánh mắt, biểu cảm, nhưng chưa thể tái hiện được sự nhân văn. Một nghệ sĩ, dù đang trong trạng thái vướng mắc pháp lý, vẫn là một con người có quyền nhân thân, nhân phẩm cần được tôn trọng. Trong thời buổi công nghệ phát triển nhanh chóng, việc sớm luật hóa quy định chuẩn mực hóa và giới hạn của việc ứng dụng công cụ trí tuệ nhân tạo trong hoạt động sáng tạo nghệ thuật cũng là một yêu cầu cấp thiết.
