Khi đến Hà Nội hai năm trước, James Carter đã vô cùng kinh ngạc khi nhận ra hầu hết các gia đình Việt đều sở hữu vàng. Theo anh, vàng là một phần tài sản được cô đặc và đóng vai trò bảo hiểm cho mọi rủi ro. James chia sẻ về bí mật mà anh phát hiện năm 2023, khi mới sang Hà Nội làm trưởng phòng kinh doanh tại một công ty công nghệ. Anh tiếp tục bất ngờ khi thấy một người bạn có ngăn kéo đầy phong bì, mỗi chiếc ghi rõ mục đích như tiền Tết, quỹ khẩn cấp, tiền biếu cha mẹ hay mua tủ lạnh. James ví đây là cách lập ngân sách kiểu cũ nhưng kỷ luật và định hướng rõ ràng. “Họ không dùng bảng tính nhưng nhắm mắt cũng biết rõ từng đồng tiền đi đâu”, James nói.
Vài tháng sau, anh hẹn hò với một cô gái (sau này là vợ) và thực sự hiểu văn hóa tài chính của người Việt. “Thận trọng trong mọi chi tiêu là nguyên tắc tối thượng”, anh nói. Các khoản chi lớn thường được bàn bạc kỹ, lên kế hoạch trước và chỉ thực hiện khi đã đủ kinh phí hoặc thật cần thiết. Vay mượn là lựa chọn cuối cùng, nếu có cũng chủ yếu từ người thân hoặc bạn bè, hết cách mới tìm đến ngân hàng. “Người Việt rất sợ nợ nần”, James nhận xét. Theo anh, đây là khác biệt lớn nhất với lối sống phương Tây, nơi vay nợ là điều phổ biến. Nhiều người Anh sử dụng thẻ tín dụng, vay mua xe hay mua trước trả sau để duy trì lối sống vượt quá thu nhập vì tin rằng mình xứng đáng có mọi thứ ngay lập tức.
Tuy nhiên, sự khác biệt về văn hóa tiền bạc gây nhiều tranh cãi giữa anh và vợ. Vợ anh thận trọng, còn James quen với tư duy mạo hiểm, thích vay vốn, đầu tư sớm, dùng đòn bẩy tài chính để theo đuổi cơ hội. James bắt đầu chững lại sau những câu hỏi từ vợ: Nếu anh thất bại thì sao? Mất bao lâu để thu hồi được vốn? Sau này anh có đủ tự tin kể lại với con cái không? Sau lần tranh cãi đó, James tiếp tục ngạc nhiên khi phát hiện nhiều người Việt có thể mua nhà, đất, lo cho bố mẹ, đầu tư cho con cái, dù thu nhập của họ không cao. “Quan trọng không phải bạn kiếm bao nhiêu, mà là giữ được bao nhiêu”, James rút ra bài học.
Anh nhận ra ở Việt Nam, không ai để tâm bạn lái xe gì, miễn là đi được. Cuối cùng, vợ chồng anh dùng số tiền đó mua một mảnh đất ở ngoại ô Hà Nội. Với James, đó là quyết định hợp lý, ít phô trương và “rất Việt Nam”. Anh bắt đầu cân nhắc nhiều hơn trước mỗi khoản chi. Việc phải trả 10 USD cho một chiếc sandwich khiến anh so sánh với một tô phở chỉ 2 USD nhưng vừa ngon vừa no. Khi trò chuyện với bạn bè, James nhận ra nhiều người nước ngoài cũng có những thay đổi về tư duy tiền bạc giống người Việt hơn sau một thời gian ở đất nước này.
Báo cáo của Navigos Group cho biết khoảng 50% người nước ngoài từng trải qua sốc văn hóa, trong đó có các khác biệt liên quan đến tài chính chiếm khoảng 20%. Sự khác biệt đến từ hệ thống tài chính và thói quen tiêu dùng. Theo Statista năm 2023, chỉ 7% người Việt trưởng thành có thẻ tín dụng, thuộc nhóm thấp nhất khu vực. Khảo sát của World Bank ghi nhận 64% người Việt cố gắng tránh vay nợ kể cả khi gặp khó khăn tài chính.
William Gray, cố vấn tài chính ở Infinity Financial Solutions, công ty chuyên tư vấn tài chính – đầu tư cho người nước ngoài tại Việt Nam, cho biết sự khác biệt trong hành vi tài chính xuất phát từ yếu tố lịch sử và văn hóa. Với người Việt, mạng lưới gia đình đóng vai trò quan trọng. Mọi người đều ít nhiều có tiền tích lũy nên sẵn sàng giúp đỡ người thân để tránh lãi suất cao nếu vay ngân hàng. Họ thường chi tiêu trong khả năng, xem tiết kiệm là cách đảm bảo an toàn tài chính.
Theo chuyên gia William, điều này bắt nguồn từ ký ức về thời kỳ tem phiếu và khan hiếm, hình thành tâm lý tránh rủi ro và ưu tiên tài sản hữu hình như vàng hay bất động sản. Họ cũng thường đặt lợi ích và tương lai của con cái lên trên việc chuẩn bị cho giai đoạn hưu trí của bản thân. Sống tại Việt Nam 8 năm, William Gray từng bất ngờ khi thấy người dân tiết kiệm dù thu nhập không cao và cho rằng sự thận trọng này ảnh hưởng đến cả cách tiếp cận đầu tư, kể cả với những tài sản có rủi ro thấp.
Nhiều người nước ngoài dần điều chỉnh cách tiêu tiền khi sống lâu tại Việt Nam. “Việc khó tiếp cận tín dụng buộc họ phải tiêu trong khả năng, nhất là khi kết hôn với người Việt và cùng ra quyết định tài chính”, anh nói. Thay vì dựa vào vay nợ, họ bắt đầu ưu tiên tích lũy, mua nhà, giữ tiền mặt. Bối cảnh kinh tế buộc người Việt phải tiết kiệm để mua nhà, lo học phí, trong khi khó tiếp cận các công cụ tài chính có tính thanh khoản cao.
Dẫu vậy, tâm lý sợ vay nợ hay ngại rủi ro lại gây bất lợi cho kế hoạch tài chính dài hạn. Tiền mặt chỉ phù hợp cho nhu cầu tức thời và khẩn cấp, còn nguồn vốn dài hạn nên phân bổ vào tài sản có khả năng tăng giá hoặc tạo thu nhập. Ở Việt Nam, phần lớn chỉ biết dồn vào bất động sản, thị trường dễ biến động và có tính đầu cơ cao.
Giữa năm ngoái, Liam Ward, 30 tuổi, và bạn gái người Việt ở TP HCM, tranh cãi gay gắt về quỹ tiết kiệm, khi họ lập kế hoạch sống chung. Anh cho rằng tiết kiệm là để du lịch trong khi bạn gái cho rằng đó là “lớp đệm” phòng thân nếu ốm đau, mất việc hay rủi ro. “Sự khác biệt rõ rệt trong tư duy tài chính giữa hai nền văn hóa”, anh nói. Cuối cùng, họ chọn cách “mua vàng cất tủ”, điều mà anh cho là kỳ quặc trong văn hóa phương Tây.
Liam nghĩ vàng khó bán khi cần thiết như lúc ốm đau hay gặp rủi ro. Tuy nhiên anh nhận ra mình đã nhầm. Vàng có thể quy đổi thành tiền rất dễ dàng và nhanh chóng. Đặc biệt, sau vài đợt sốt giá của nửa cuối năm 2024 và đầu 2025, Liam nhận ra đây là lựa chọn đầu tư ổn định và hiệu quả không thua các kênh khác. “Hóa ra đây cũng là cách nhiều người Việt tích lũy và gia tăng tài sản”, anh nói.
