Một sự kiện đáng chú ý đã diễn ra vào ngày 3/10/2016, khi một người đàn ông Mỹ tên Bob Connor để lại bình luận trên một bức không ảnh sân bay Biên Hòa, Đồng Nai. Bức ảnh này là một phần trong số những không ảnh được kiến trúc sư Nguyễn Xuân Thắng sưu tầm và đăng lên website cách đây 10 năm.
Ông Thắng, 52 tuổi, sống tại TP HCM, đã liên hệ với Anh hùng lực lượng vũ trang Chế Trung Hiếu để liên lạc với người bình luận qua email. Qua trao đổi thư từ, Bob Connor cho biết mình từng là thượng sĩ, đảm nhiệm vai trò bảo vệ sân bay Biên Hòa. Ông cũng đã kết nối với chỉ huy bay, đại úy Martin E. Strones, người đã có mặt vào ngày 2 và 3/1/1968, khi chôn các chiến sĩ phía Việt Nam.
Các thông tin này đã được gửi đến đại tá Mai Xuân Chiến, Phó chính ủy Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Đồng Nai. Qua tiếp tục trao đổi email, Bob và Martin cho biết sẽ sớm sang Việt Nam để trực tiếp chỉ ra vị trí các hố chôn. Chưa đầy nửa năm sau, vào ngày 17/4/2017, hai ông đã có mặt ở Biên Hòa và đúng vị trí Bob để lại bình luận trên bức không ảnh, lực lượng tìm kiếm đã tìm thấy hố chôn tập thể 150 chiến sĩ Tiểu đoàn 1, Tiểu đoàn 2 thuộc Trung regiment 4, Sư đoàn 5 và Đại đội đặc công Biên Hòa hy sinh trong chiến dịch Tết Mậu Thân 1968.
Sự kiện ở sân bay Biên Hòa đã trở thành bước ngoặt đối với ông Thắng trong việc sử dụng không ảnh để tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh. Ông đã và đang sử dụng không ảnh để tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh Việt Nam. Ông đã sưu tầm hàng chục nghìn không ảnh và bản đồ, tập trung vào tìm kiếm các hố chôn tập thể vốn xuất hiện sau những giao tranh của đôi bên.
Ông Thắng cho biết quá trình xử lý không ảnh cần kết hợp cả kỹ thuật, công nghệ, kiến thức lịch sử và lời kể nhân chứng. Nếu địa hình thay đổi nhiều, ông chồng ảnh qua từng giai đoạn để khoanh vùng vị trí hố chôn. Với nhân chứng, càng nhiều nguồn càng tốt để bổ sung những sai lệch qua thời gian.
Đến nay, có khoảng 600 liệt sĩ ở nhiều hố chôn tập thể khắp các chiến trường được tìm thấy từ dữ liệu của ông và bạn bè cung cấp. Tuy nhiên, theo ông, so với số hồ sơ đang thu thập, số mộ được tìm thấy chỉ tương ứng 20-30%, ‘con số quá ít và nhiều day dứt’.
Đại tá Mai Xuân Chiến, người gắn bó với ông Thắng từ sự kiện sân bay Biên Hòa và nhiều cuộc tìm kiếm khác cho đến khi về hưu, cho rằng ngay cả người trong ngành ‘không phải ai cũng làm được như Thắng’. Là một công dân bình thường nhưng sẵn sàng bỏ công việc, tiền bạc, gác lại chuyện gia đình để lên đường bất cứ lúc nào có manh mối.
Ông Thắng và cộng sự đã giúp mở ra hướng đi mới trong tìm kiếm mộ liệt sĩ. Đó là kết hợp giữa dữ liệu Mỹ – Việt, tiếp nhận thông tin từ nhân chứng là những cựu binh bên kia chiến tuyến và tính chính xác, khoa học của không ảnh lịch sử.
