Nghi lễ trồng cột nêu của người Tà Ôi là một biểu tượng văn hóa và tâm linh đặc biệt trong kho tàng văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại, nghi lễ này đang đứng trước nguy cơ mai một. Cột nêu không chỉ là một vật thể mà còn là biểu tượng quan trọng trong nghi lễ nông nghiệp, thể hiện mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên, thần linh và tổ tiên.
Người Tà Ôi, một trong những dân tộc thiểu số sinh sống chủ yếu tại khu vực miền núi các địa phương như Thành phố Huế, Quảng Trị và một phần ở Lào, có hệ thống tín ngưỡng đa thần và tin vào các vị thần núi, thần rừng, thần lúa, thần nước… và tổ tiên. Trong đời sống tinh thần của người Tà Ôi, các nghi lễ nông nghiệp giữ vai trò quan trọng, trong đó nghi lễ trồng cột nêu là một điểm nhấn văn hóa, tâm linh tiêu biểu nhất.
Cột nêu thường được làm từ tre, nứa hoặc gỗ quý như gõ đỏ, chò chỉ, với chiều cao trung bình từ 3 – 5m. Trên thân cột, người Tà Ôi thường buộc các vật lễ như thịt heo, gà luộc, rượu cần, bánh bánh sừng trâu, thể hiện lòng thành kính của con người dâng lên thần linh. Nghi lễ trồng cột nêu trải qua nhiều bước công phu, với sự tham gia của cả cộng đồng, bao gồm việc chọn ngày lành, làm lễ gọi vía cây, xin phép thần rừng, thần đất.
Phần hội của nghi lễ bao gồm các hoạt động văn hóa dân gian như múa hát, uống rượu cần, kể khan, thi ném lao, kéo co, giao lưu văn nghệ giữa các bản làng. Đây là dịp để kết nối cộng đồng, tỏ lòng biết ơn thiên nhiên, tổ tiên và hun đúc niềm tự hào dân tộc.
Tuy nhiên, nghi lễ trồng cột nêu đang phải đối mặt với nhiều thách thức, bao gồm sự già hóa nhanh chóng của đội ngũ già làng, nghệ nhân dân gian, và sự thay đổi trong kiến trúc và không gian cộng đồng. Lớp trẻ ngày càng bị cuốn vào dòng chảy công nghệ, văn hóa thị trường, dẫn đến nguy cơ mai một văn hóa truyền thống.
Năm 2015, nghi lễ trồng cột nêu của người Tà Ôi ở Thừa Thiên Huế đã được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Để bảo tồn nghi lễ này, việc đưa nội dung về nghi lễ vào trường học, tổ chức các lớp truyền dạy cho thanh thiếu niên, hỗ trợ nghệ nhân, và lồng ghép nghi lễ trong các hoạt động văn hóa địa phương là rất quan trọng. Ngoài ra, nếu được tổ chức đúng cách, bài bản, nghi lễ trồng cột nêu hoàn toàn có thể trở thành một sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo.
Tại làng A Hưa, xã Nhâm, TP Huế, mô hình du lịch trải nghiệm đã cho phép du khách tham gia dựng cột nêu dưới sự hướng dẫn của già làng và được nghe giải thích đầy đủ về ý nghĩa của nghi lễ. Đây là mô hình mẫu có thể nhân rộng, vừa mang lại thu nhập cho người dân, vừa giữ gìn được tính chân thực và chiều sâu văn hóa.
Nghi lễ trồng cột nêu của người Tà Ôi đang đứng ở ngã ba đường giữa truyền thống và hiện đại. Với chiến lược bảo tồn đúng đắn, lấy cộng đồng làm trung tâm, phát huy vai trò của lớp trẻ và sự đồng hành của chính quyền, thì cột nêu – biểu tượng linh thiêng của văn hóa Tà Ôi, hoàn toàn có thể tiếp tục vươn cao giữa trời đất Trường Sơn, như một minh chứng sống động của bản sắc bền vững.
