Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, đã được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh là một trong 10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng của miền Tây Nam Bộ mà còn khẳng định vị thế của Việt Nam trong bản đồ du lịch thế giới. Tuy nhiên, đằng sau sự vinh danh này là một thực trạng đáng lo ngại: văn hóa chợ nổi đang dần mai một.
Chợ nổi, với sự hiện diện hàng trăm năm qua, không chỉ đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc đặc trưng của vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe buôn, mỗi thương hồ và các hoạt động mua bán trên sông đã tạo nên một bức tranh sinh hoạt đặc sắc. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, số lượng ghe buôn tại các chợ nổi giảm đáng kể. Tại chợ nổi Cái Răng, nơi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ.
Tình trạng này không chỉ diễn ra tại chợ nổi Cái Răng mà còn tại các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên. Sự vắng bóng của các thương hồ và sự thưa vắng của ghe thuyền đã khiến cho không gian văn hóa đặc trưng này dần mất đi sức sống. Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè để chống sạt lở, khiến cho ghe thuyền khó cập bến, từ đó cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Thêm vào đó, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định và thiếu người kế tục đã buộc nhiều thương hồ phải rời ghe, bỏ nghề.
Các chuyên gia nhận định rằng, để bảo tồn chợ nổi, điều quan trọng không chỉ là đầu tư hình thức cho du lịch mà còn phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu cũng được xem là các giải pháp cần thiết để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Bài học từ Thái Lan cho thấy, mặc dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng nêu trên, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Giữ được thương hồ, tức là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.
Như vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị của chợ nổi không chỉ là bảo vệ một nét văn hóa đặc trưng mà còn là giữ gìn một phần lịch sử và linh hồn của vùng đất. Thông qua việc triển khai các giải pháp phù hợp và bền vững, hy vọng rằng chợ nổi sẽ tiếp tục phát triển, không chỉ như một điểm đến du lịch mà còn là một không gian văn hóa sống động, mang đậm bản sắc của vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Travel+Leisure Asia đã đưa ra danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’, trong đó có Chợ nổi Cái Răng.
